EDAT - BAĞLAÇ - ÜNLEM

EDAT (İLGEÇ)

Sözcükler arasında türlü anlam ilgisi kurmaya yarayan ve anlamları ancak bu görevleriyle beliren sözcüklerdir.

Özellikleri:

1. Tek başlarına anlamları yoktur.
2. Kurdukları anlam ilgisi cümleden cümleye değişir.
3. Anlam ilgisi kurdukları sözcükler ve söz grupları yardımıyla bir anlam kazanmış gibi görünürler.

Not: Edatlar iyelik eki aldıklarında isim görevindedirler.

Ör: onun gibisi, bu kadarı…

      İLE:

“ile” nin edat veya bağlaç olduğunu anlamak için “ile” yerine “ve” getirebiliriz. “ile” yerine “ve” getirdiğimiz zaman anlamsız oluyorsa edat, anlamlı oluyorsa bağlaçtır.

ü  İstanbul’a uçakla giderdi. (edat)

ü  İstanbul ile Ankara’ya her hafta giderdi. (bağlaç)

Çeşitli anlam ilgileri kurabilir.

ü   Kapıyı anahtarla açtı. (Araç)

ü  Ahmet, arkadaşıyla sinemaya gitti. (Birliktelik)

ü  Fırtınanın çıkmasıyla tekneler denize açılamadı. (Sebep-Sonuç)

ü  Sevgilisinin ardından hasretle bakakaldı. (Durum)

GİBİ:

Çeşitli anlam ilgileri kurabilir. “ile” gibi karıştırılacak bir durumu yoktur.

ü  Yolcuyum bir kuru yaprak gibi. (Benzetme)

ü  Ahmet, Veysel gibi çalışkandır. (Benzetme/ Karşılaştırma)

ü  Aysel bugün ağlamış gibi. (Olabilirlik)

ü   Çözebilecekmiş gibi uğraşıp duruyor. (Küçümseme)

NOT: Kullanıldıkları yere göre isim, sıfat, zarf olarak karşımıza çıkabilirler.

•          Bülbül gibi sesiyle bizi dinlendirdi. (sıfat)

•         Bir o yana bir bu yana deli gibi koştu. (zarf)

•         Onun gibisini görmedim. (isim)

KADAR:

Kavramları karşılaştırarak eşitlik, benzerlik, yaklaşıklık ilgileri kurar. “ile” gibi karıştırılacak bir durumu yoktur.

ü  O da senin kadar çalışkandır. (Eşitlik)

ü  Ay kadar parlak yüzü vardı. (Benzerlik)

ü  Bin kadar kitap basıldı. (Yaklaşık)

ü  Dünya kadar borcum var. (Abartma)

NOT: Başka sözcüklerle birleşince sıfat, zarf ve ek alırsa isim olur.

ü  Pamuk kadar yumuşak bir yastıktı. (sıfat)

ü  Sabaha kadar çalıştım. (zarf)

ü  Bu kadarını beklemiyordum. (isim)

İÇİN:

Çeşitli anlam ilgileri kurabilir. “ile” gibi karıştırılacak bir durumu yoktur.

ü   Seni görmek için geldim. (Amaç-Sonuç)

ü  Soğuk olduğu için dışarı çıkamadım. (Sebep-Sonuç)

ü  Kitabı sizin için getirdim. (Özgülük)

ü  Onun için “temiz çocuk” diyorlar. (Hakkında)

ü  Neler yapmadım ki ailen için. (Uğruna)

GÖRE / (-e) GÖRE:

Yönelme (-a/-e) durumundaki isimlerle öbekleşerek görelik ilgisi sağlar.

ü   Padişaha göre halk çok mutluydu. (Düşüncesine göre)

ü  Gönlüne göre birini bulamadın mı? (Uygun)

ü  Modaya göre giyiniyor. (Uygun / Gereğince)

YALNIZ:

Edat olarak kullanıldığı cümlede “sadece” anlamında kullanılır. Yani yerine “sadece” getirdiğimizde anlamda bozulma olmaz.

ü  Böyle bir hareket yalnız senden beklenir. (Edat)

ü  Her zaman yalnız çalışır. (Zarf)

ü  Yalnız insan karamsar mıdır? (Sıfat)

ü  Roman da yazmış; yalnız hikayeleri daha güzel. (Bağlaç)

ü  İnsanların en yalnızı kitap okumayanlardır. (İsim)

MI / Mİ:

Soru edatıdır. Kendisinden önceki sözcükten daima ayrı yazılır. Kendisinden sonra gelen ekler ise “mı/mi” ye bitişik yazılır.

ü   Edatları anladınız mı?

ü  Oyun oynuyor musunuz?

NOT: “sadece” ve “sanki” sözcükleri tek başlarına kullanılan edatlardır. “yalnız, ancak, tek, bir” sözcükleri  ise “sadece” anlamında kullanılırsa edat olur.

Onun ne istediğini sadece kendisi bilir.

Onun ne istediğini yalnız kendisi bilir.

Onun ne istediğini ancak kendisi bilir.

Onun ne istediğini tek kendisi bilir.

Onun ne istediğini bir kendisi bilir.

BAĞLAÇ

Cümleleri, eş görevli sözcükleri ya da söz gruplarını biçim ve anlam yönünden bağlayan sözcüklerdir.

ü  Osman ile Bekir beni ziyarete gelmiş.

NOT: Karşıt cümleleri bağlayanlar: ama, fakat, lakin, halbuki, oysa, hiç olmazsa, bununla birlikte, ne var ki…

ü  Gece gündüz çalıştım; ama başarılı olamadım.

ü  Her türlü önlemi alıyorum; fakat sonuç yine aynı.

ü  Hem ağlarım hem giderim.

ü   O adam yine gelmiş ve sizi aramış.

ü   ODTÜ veya Boğaziçi olacak.

ü   Bir mektup yazsa da rahatlasam.

ü   Bir bildiğimiz var ki böyle davranıyoruz.

ü   Ne benimle kalmasını isterim ne beni aramasını.

ü   Hiç haber alamadık; yoksa başına bir iş mi geldi?

NOT: Bağlaçlar anlamlarına göre de incelenir.

ü  Hem ders dinleyin hem de not alın. (İkisi de birlikte)

ü  Ya ders dinleyin ya da not alın. (İkisinden biri)

ü  Ne ders dinleyin ne de not alın. (İkisi de yapılmayacak)

-EDATLARLA BAĞLAÇLARIN KARŞILAŞTIRILMASI-

1- Edatlar bir cümlenin ögesi olurken, bağlaçlar bir öge özelliği göstermez.(Öge içinde yer alabilir.)

             Sabaha karşı İstanbul’a vardık.

                    Z.T.

             Kitabını ve defterini  masaya bıraktı.

                      Nesne

2-Edatlar cümleden atılamaz. Cümle anlamsızlaşır. Bağlaçlar cümleden çıkarılınca anlamı daralsa da cümle anlamı bozulmaz.

             Senin gibisini ömrümde görmedim.

             Senin ömrümde görmedim.

             Koştum ama yetişemedim.

             Koştum yetişemedim.

NOT: Bu özellik her zaman için geçerli değildir.

ÜNLEM

Herhangi bir durum ya da olay karşısında ansızın beliren coşkun duyguların etkisiyle ağızdan bir çırpıda çıkan ve duyguları daha etkili yansıtmaya yarayan sözcüklerdir.

Ünlemler özelliklerine göre ikiye ayrılır.

a-)Duygu ünlemleri: “ah, vah, tüh, aman, imdat, oh, yuh, ah, üf  ...”

b-)Seslenme ünlemleri: “bre, ey, hey, şişt ...”

•         Ah, neydi o eski günler!

•         Hey gidi günler hey!

•         Oğlum!

•         Ha gayret!

•         Eyvah! Babam geliyor.

NOT: Ünlemler bulundukları cümlelere göre farklı anlamlar kazanabilir.

Ah! O yıllara tekrar dönebilsem. (Özlem)

Ah! Kolum. (Acı)

Ah! Onu bir  yakalarsam. (Kızma)

Ah! Senin bu halin içimi paralıyor. (Üzülme)

NOT:

Ünlemler, eğer isim çekim eki alırsa artık ünlem olmaktan çıkar ve adlaşırlar.

Onun ahını çekemem artık!

Eyvahlar başladı işiniz var demektir.